Универсалийлер

Универсалийлер (лат.universalis – общий, всеобщий – жалпы) – жалпы ұғымдар. Антикалық дәстүрде оларды (унив.)түсінуде (түсіндіруде) екі альтернативтік бағытты байқауға болады. Бір жағынан, Платонның философиялық моделі (үлгісі): жалпы ұғымдарға (идеяларға) олардың жүзеге асуынан немесе ойлауда болуынан тәуелсіз (қарамастан) онтологиялық статус берілді, яғни шындық деп қабылданды. Екінші жағынан, Аристотель концепциясы: индивидуальды болмысы бар және сезімдік қабылдауда тікелей берілген бірінші мәндерге қатынасты универсалийлер екінші болады.

Ортағасырлық схоластикада осы бағыттар реализм мен номинализмнің қарсы тұруында көрініс тапты (Қар.: реализм, номинализм). Қазіргі мәдениет философиясында ұғым мәдениет универсалийлері мағынасында да пайдаланылады, яғни әлем және ондағы адамның орнын түсінудің негіздері ретінде. Мәдениет универсалийлері әрбір нақты дәуірдің адамы үшін өз алдына ойлау инструментарийі (аспаптар) қызметін атқарады. Мәдениеттік универсалийлердің жиынтығы айтарлықтай тұрақты:

- әлем, өзгеріс, себеп, тұтастық және т.с.с. объекттік (объектный) қатардағы универсалийлер ретінде;

- адам, бақыт, мемлекет, ар, әділеттілік және т.с.с. субъекттік (субъектный) қатардағы универсалийлер ретінде;

- таным, ақиқат, іс-әрекет және т.с.с. субъекттік – объекттік қатардағы универсалийлер ретінде. Ал олардың (жоғарыда айтылған универсалийлер) мазмұны әртүрлі дәстүрлерде ерекшелінеді, яғни әртүрлі түсінілуі мүмкін (мыс., өмір мәні, бақыт әртүрлі философиялық мектептерде, ойшылдарда әртүрлі түсініледі).